ਮਾਤਾ ਕਿਸਨ ਕੌਰ ਜੀ

-ਡਾ. ਹਰਪ੍ਰੀਤ ਕੌਰ ਮਾਤਾ ਕਿਸਨ ਕੌਰ*

ਜੀ ਸਤਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸੁਪਤਨੀ ਅਤੇ ਅਠਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਸਨ। ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਭਾਈ ਦਇਆ ਰਾਮ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ। (ਮਾਤਾ) ਕਿਸਨ ਕੌਰ ਜੀ ਦਾ ਆਨੰਦ-ਕਾਰਜ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨਾਲ ਹਾੜ ਸੁਦੀ ੩ ਸੰਮਤ ੧੬੯੭ ਬਿ. (੧੬੪੦ ਈ.) ਵਿਚ ਹੋਇਆ। ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਆਪ ਦੇ ਕਈ ਨਾਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ: ਸੁਲੱਖਣੀ, ਕੋਟ ਕਲਿਆਨੀ, ਤ੍ਰਿਬੈਣੀ। ‘ਸੁਲੱਖਣੀ’ ਆਪ ਦਾ ਬਚਪਨ (ਪੇਕੇ ਘਰ) ਦਾ ਨਾਂ ਸੀ। ‘ਤ੍ਰਿਬੈਣੀ’ ਤਿੰਨ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਮਾਂ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਆਪ ਦੀ ਸੱਸ ਮਾਤਾ ਬੱਸੀ (ਨਿਹਾਲ ਕੌਰ) ਆਪ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ‘ਕੋਟ ਕਲਿਆਨੀ” ਇਸ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੁਕਲਾਵੇ ਸਮੇਂ ਆਪ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਕੋਟ ਕਲਿਆਨ ਵਿਖੇ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਕਰ ਲਈ ਸੀ। ‘ਗੁਰੂ ਕੀਆਂ ਸਾਖੀਆਂ” ਅਨੁਸਾਰ: “ਮਾਤਾ ਬਸੀ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਸੁਲਖਣੀ ਕੋ ਤਿਰਬੈਨੀ, ਕਭੀ ਕੋਟ ਕਲਿਆਨੀ ਕਹਿ ਕੇ ਬੁਲਾਤੀ ਥੀ”। ਆਪ ਦਾ ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਦਾ ਨਾਮ ਕਿਸਨ ਕੌਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਗਿਆਨੀ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ ਇਸ ਨਾਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਕਿਸਨ ਕੌਰ ਜੀ ਦੇ ਤਿੰਨ ਬੱਚੇ ਸਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਬਾਬਾ ਰਾਮਰਾਇ ਜੀ, ਫਿਰ ਬੀਬੀ ਰੂਪ ਕੁਇਰ ਜੀ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਸ੍ਰੀ (ਗੁਰੂ) ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ। ਸ੍ਵਰੂਪ ਸਿੰਘ ਕੌਸ਼ਿਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ “ਸੰਮਤ ਸਤਰਾਂ ਸੈ ਤੀਨ ਚੇਤ ਬਦੀ ਪੰਚਮੀ ਸੋਮਵਾਰ ਕੇ ਦਿਹੁੰ ਮਾਤਾ ਸੁਲਖਣੀ ਜੀ ਕੀ ਕੁਖ ਕੋ ਭਾਗ ਲਾਗਾ।ਪਹਿਰ ਰਾਤ ਰਹੀ ਏਕ . . . ਬਾਲਕ ਪੈਦਾ ਹੂਆ।. . . ਬਾਲਕ ਕਾ ਨਾਮ ਰਾਮ ਰਾਇ ਰਾਖਾ…ਬਾਅਦ ਸੰਮਤ ਸਤਰਾਂ ਸੈ ਛਠ ਵੈਸਾਖ ਸੁਦੀ ਸਾਤ ਦਿਹੁੰ ਮਾਤਾ ਸੁਲਖਣੀ ਕੇ ਉਦਰ ਸੈ ਥੀਂ ਏਕ ਬਾਲਕੀ ਪੈਦਾ ਹੂਈ . . ਇਸ ਕਾ ਨਾਉਂ ਦਾਦੀ ਬਸੀ ਨੇ ਰੂਪ ਕੁਇਰ ਰਾਖਾ . .. ਜਬ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਰਾਇ ਜੀ ਛੇ ਬਰਖਾਂ ਕੇ ਹੂਏ ਮਾਤਾ ਸੁਲਖਣੀ ਕੀ ਕੁਖ ਕੋ ਫੇਰ ਭਾਗ ਲਾਗਾ। ਸੰਮਤ ਸਤਰਾਂ ਸੈ ਨਾਵਾਂ ਸਾਵਨ ਵਦੀ ਦਸਮੀ ਕੋ ਦਿਹੁੰ ਸਵਾ ਪਹਿਰ ਰੈਨ ਰਹੀ ਏਕ. . . ਬਾਲ ਪੈਦਾ ਹੂਆ।. . . ਬਾਲਕ ਕਾ ਨਾਉਂ ਹਰਿ ਕਿਸਨ (ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ) ਰਾਖਾ . ।” ਮਾਤਾ ਕਿਸਨ ਕੌਰ ਜੀ ਗੁਰੂ- ਘਰ ਵਿਚ ਇਕ ਪੂਰਨ ਗੁਰਸਿੱਖ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਿਚਰੇ। ਆਪ ਸੰਤੋਖੀ, ਸਿਦਕਵਾਨ ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਅਤਿ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਨ। ਆਪ ਹਮੇਸ਼ਾ ਗੁਰੂ ਕੇ ਲੰਗਰਾਂ ਵਿਚ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਗੁਰੂ-ਘਰ ਆਈਆਂ ਸੰਗਤਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਤੇ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਆਪ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਦੇ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਸਮਾਂ ਪ੍ਰਚਾਰ-ਦੌਰਿਆਂ ਵਿਚ ਹੀ ਲੰਘਿਆ, ਮਾਤਾ ਕਿਸਨ ਕੌਰ ਜੀ ਅਕਸਰ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੌਰਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਇਕੱਠੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸੰਗਤਾਂ ਦੀ ਦੇਖ-ਰੇਖ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਮਾਤਾ ਕਿਸਨ ਕੌਰ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਹਰ ਕੋਈ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਸਮਾਨ ਵਰਤਾਰੇ, ਮਿੱਠ-ਬੋਲੇ ਨਿਮਰ ਸੁਭਾਅ ਅਤੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਸਲਾਹੇ ਬਿਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹਿ ਸਕਦਾ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਆਪ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਦਰਸ਼ੀ ਤੇ ਪ੍ਰੇਮ ਪੂਰਨ ਵਰਤਾਉ ’ਤੇ ਪ੍ਰਸੰਨ ਸਨ। ਮਾਤਾ ਕਿਸਨ ਕੌਰ ਜੀ ਨੂੰ ਪੰਜ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨਾਲ ਆਪ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ੨੧ ਵਰ੍ਹੇ ਗੁਜ਼ਾਰੇ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਦੀ ਸੁਭਾਗੀ ਕੁੱਖ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਲਿਆ। ਆਪ ਦੀ ਬੇਟੀ ਬੀਬੀ ਰੂਪ ਕੌਰ ਉੱਤੇ ਆਪ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ। ਬੀਬੀ ਰੂਪ ਕੌਰ ਦਾ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਸੰਗਤਾਂ ਨਾਲ ਜਾਂ ਬੀਬੀ ਰੂਪ ਕੌਰ ਜੀ ਨਾਲ ਜੋ ਵੀ ਬਚਨ-ਬਿਲਾਸ ਕਰਦੇ, ਬੀਬੀ ਜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਚਨਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖਦੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਇਹ ਕੁਝ ਬਚਨ “ਸਤਿਗੁਰ ਜੀ ਕੇ ਮੂੰਹੇ ਦੀਆਂ ਸਾਖੀਆਂ” ਨਾਂ ਦੀ ਪੋਥੀ ਵਿਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹਨ। ‘ਗੁਰੂ ਕੀਆਂ ਸਾਖੀਆਂ’ ਅਨੁਸਾਰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਗੁਰਿਆਈ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਸਮੇਂ ਮਾਤਾ ਕਿਸਨ ਕੌਰ ਜੀ ਆਪਣੀ ਸੱਸ ਮਾਤਾ ਬੱਸੀ ਜੀ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀਓਂ ਗੁਰਿਆਈ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ-ਵਸਤੂ ‘ਪਾਂਚ ਪੈਸੇ ਏਕ ਨਲੀਏਰ’ ਲੈ ਕੇ ਬਾਬਾ ਬਕਾਲਾ ਆਏ ਸਨ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪਿੱਛੋਂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਦਸਤਾਰ ਬੰਦੀ ਸਮੇਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਸਤਾਰ ਮਾਤਾ ਸੁਲੱਖਣੀ (ਕਿਸਨ ਕੌਰ) ਜੀ ਨੇ ਭੇਟ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਮਾਤਾ ਕਿਸ਼ਨ ਕੌਰ ਜੀ ਦਾ ਅਖੀਰਲੀ ਵਾਰ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਜ਼ਿਕਰ ਮਾਤਾ ਹਰੀ ਜੀ (ਸੁਪਤਨੀ ਬਾਬਾ ਸੂਰਜ ਮੱਲ) ਦੇ ਦੇਹਾਂਤ ਸਮੇਂ ਪੋਹ ਸੁਦੀ ਦੂਜ ਸੰਮਤ ੧੭੫੮ (੧੭੦੧ ਈ.) ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ੧੭੦੩ ਈ. ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੇ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣਾ ਕੀਤਾ।

ਵਿਸ਼ੇਸ਼:
(੧) ਗੁਰੂ ਕੇ ਲੰਗਰ ਦੀ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਆਈਆਂ ਸੰਗਤਾਂ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਕਰਨੀ।
(੨) ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਬੇਟੀ ਬੀਬੀ ਰੂਪ ਕੌਰ ਜੀ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਸਿੱਖ ਬੀਬੀ ਲਿਖਾਰੀ ਹੋਣ ਦਾ ਮਾਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ।
(੩) ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਪੰਜ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਤੇ ਸੰਗਤ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ।