ਭਾਈ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਦੁਨੀ ਚੰਦ ਦੇ ਬੇਟੇ ਸਨ। ਆਪ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਇਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਪਰਵਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਭਾਈ ਦੁਨੀ ਚੰਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ੧੬ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ ਜਿਹੜੇ ਭਾਈ ਕਿਰਪਾ ਰਾਮ ਦੱਤ ਨਾਲ ੨੫ ਮਈ, ੧੬੭੫ ਈ. ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਕੋਲ ਚੱਕ ਨਾਨਕੀ (ਸ੍ਰੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ) ਆਏ ਸਨ।
ਭਾਈ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਚੌਰ-ਬਰਦਾਰ ਸਨ। ਇਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਅੰਗ-ਸੰਗ ਰਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ‘ਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ੧੭੦੦ ਈ. ਵਿਚ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ ਤਾਂ ਹਾਰਦੇ ਰਹੇ। ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਬੜੀ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਸਾਡੀ ਇੱਜ਼ਤ ਰੱਖ ਲਵੋ। ਇਕ ਵਾਰ ਸ੍ਰੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲੇ ਜਾਉ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਛੱਡ ਕੇ ਨਿਰਮੋਹਗੜ੍ਹ ਦੀ ਪਹਾੜੀ ‘ਤੇ ਡੇਰੇ ਲਾ ਲਏ, ਪਰ ਪਹਾੜੀਆਂ ਨੇ ਅਹਿਸਾਨ ਮੰਨਣ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ੪ ਅਕਤੂਬਰ, ੧੭੦੦ ਈ. ਦੇ ਦਿਨ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਹਮਲੇ ਵਿਚ ਬਿਲਾਸਪੁਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਅਜਮੇਰ ਚੰਦ ਨੇ ਸਰਹੰਦ ਦੇ ਨਵਾਬ ਕੋਲੋਂ ਮਦਦ ਮੰਗੀ। ਸਰਹੰਦ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਰੁਸਤਮ ਖ਼ਾਨ ਅਤੇ ਨਾਸਿਰ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਹੇਠ ਨਿਰਮੋਹਗੜ੍ਹ ‘ਤੇ ੧੩ ਅਕਤੂਬਰ, ੧੭੦੦ ਈ. ਨੂੰ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਰੁਸਤਮ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਇਕ ਉੱਚੀ ਪਹਾੜੀ ‘ਤੇ ਮੋਰਚੇ ਲਾਏ। ਨਾਸਿਰ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਇਕ ਗੋਲ਼ਾ ਮਾਰਿਆ ਜੋ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕੋਲ ਖੜੇ ਭਾਈ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਨੂੰ ਲੱਗਾ ਤੇ ਉਹ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇਕ ਤੀਰ ਚਲਾਇਆ ਜੋ ਸਿੱਧਾ ਨਾਸਿਰ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਵੱਜਾ ਤੇ ਉਹ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਭਾਈ ਉਦੈ ਸਿੰਘ ਦੇ ਤੀਰ ਨਾਲ ਰੁਸਤਮ ਖ਼ਾਨ ਵੀ ਥਾਏਂ ਹੀ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ‘ਗੁਰੂ ਕੀਆਂ ਸਾਖੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ, “ਇਧਰ ਸ੍ਰੀ ਦਸਮੇਸ਼ ਜੀ ਤੀਜੇ ਪਹਿਰ ਸਿੰਘਾਸਨ ‘ਤੇ ਬੈਠੇ ਕੇਸੋਂ ਮੇਂ ਕੰਘਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ।”
ਸਰੂਪ ਸਿੰਘ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਰੁਸਤਮ ਖਾਂ ਕੇ ਛੋਟੇ ਭਾਈ ਨਾਸਰ – ਅਲੀ ਨੇ ਸ਼ਿਸ਼ਤ ਬਾਂਧ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕੇ ਤੋਪ ਕਾ ਗੋਲਾ ਮਾਰਾ, ਜਿਸ ਤੇ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਕਾ ਚੌਰ – ਬਰਦਾਰ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪਾਇ ਗਿਆ।
ਡਾ. ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
