ਅੰਗਰੇਜ਼ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ’ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਲੈ ਗਏ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਨਿਕਾਲਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ ਨੇ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਬੇਟਾ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਦੀਆਂ ਕਈ ਵਾਰ ਸਿਰਤੋੜ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ।
ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ 17 ਰਾਣੀਆਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋ ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਦੂਰਅੰਦੇਸ਼ੀ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਕਰਕੇ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਰਾਣੀਆਂ ਤੋਂ 8 ਪੁੱਤਰ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਖੜਕ ਸਿੰਘ (1799-1839) ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ (1804 -1805) ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ (1807-1843) ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ (1807-1859) ਕਸ਼ਮੀਰਾ ਸਿੰਘ (1819-1844) ਪਿਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ (1823-1845) ਮੁਲਤਾਨਾ ਸਿੰਘ (1819-1846) ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ (1838-1893)। ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ 6 ਸਤੰਬਰ 1838 ਨੂੰ ਮਰਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ। ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਸਪੁੱਤਰ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਲਗਪਗ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਹੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਗਏ। ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਖਾਨਾਜੰਗੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਰਾਜਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ, ਕੰਵਰ ਨੌਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ, ਮਹਾਰਾਣੀ ਚੰਦ ਕੌਰ ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਚਾਰ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕਤਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਸੰਧਾਵਾਲੀਆ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ ਡੋਗਰੇ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 16 ਸਤੰਬਰ 1843 ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਰਾਜ ਤਿਲਕ ਦੇ ਦਿੱਤਾ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਸਦੀ ਉਮਰ ਮਹਿਜ਼ 5 ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਵਕਤ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਤਕਰੀਬਨ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਹੋਈਆਂ ਦੋ ਸਿੱਖ ਜੰਗਾਂ ਬਾਅਦ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਨੂੰ ਹੜਪ ਲਿਆ ਗਿਆ ਉਹ ਇਕ ਲੰਬੀ ਦਰਦਨਾਕ ਕਹਾਣੀ ਹੈ।
ਅੰਗਰੇਜ਼ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ’ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਲੈ ਗਏ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਨਿਕਾਲਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ ਨੇ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਬੇਟਾ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਦੀਆਂ ਕਈ ਵਾਰ ਸਿਰਤੋੜ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਉਹ ਅਸਫਲ ਰਹੀ ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ ਏਨੀਂ ਦਲੇਰ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੇ ਮਰਨ ਤਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਉਸ ਤੋਂ ਭੈਅ ਖਾਂਦੇ ਰਹੇ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਲਿਜਾ ਕੇ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੀ ਈਸਾਈ ਬਣਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਵੱਡਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਝ ਆਈ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਮਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਉਕਤਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਭਾਰਤ ਆਇਆ, ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਰਸੇ ਦੀ ਛੋਹ ਮੁੜ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਇੰਗਲੈਂਡ ਲਿਜਾਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਜਾਹਰ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ-ਖੁਸ਼ੀ ਪਰਵਾਨ ਕਰ ਲਈ ਕਿਉਕਿ ਏਥੋਂ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮ ਮਹਾਰਾਣੀ ਨੂੰ ਸਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ਜਦੋਂ ਮਹਾਰਾਣੀ ਇੰਗਲੈਂਡ ਚਲੀ ਗਈ ਤਾਂ ਕੁਝ ਚਿਰਾਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸਾਈਅਤ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਯਕੀਨ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗ ਗਿਆ। ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਬਹੁਤ ਖ਼ਫ਼ਾ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਬਰਦਸਤੀ ਮਾਂ-ਪੁੱਤ ਨੂੰ ਅੱਡ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।ਮਹਾਰਾਣੀ, ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਚਿਨਾਰ ਅਤੇ ਨੇਪਾਲ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੀ ਅੰਨ੍ਹੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਪੁੱਤ ਦੇ ਕੋਲ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਵੀ ਦੂਰ ਹੋਣ ਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਵਿਚ ਥੋੜ੍ਹੇ ਦਿਨਾਂ ’ਚ ਹੀ ਚੱਲ ਵਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਆਖ਼ਰੀ ਇੱਛਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਸੰਸਕਾਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਮਾਧ ਕੋਲ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਪਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੀ ਤਰਲਾ ਮਿੰਨਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਜਾਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਾ ਦਿੱਤੀ ਅਖੀਰ ਉਹ ਕਲਕੱਤੇ ਦੇ ਕੋਲ ਇਕ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਕੇ ਮੁੜ ਗਿਆ।
ਇੱਥੋਂ ਮੁੜਕੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਜਾਣ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਚਿਰ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਕਿ ਅਹਿਦਨਾਮੇ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਮੈਂ ਬਾਲਗ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹਾਂ ਮੇਰਾ ਰਾਜ ਮੈਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਕੁਝ ਚਿਰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਚਾਰਾਜੋਈ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਛੱਡ ਕੇ ਫਰਾਂਸ ਚਲਾ ਗਿਆ ਤੇ ਉਥੋਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਕੋਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਮਦਦ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ।
ਫਰਾਂਸ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਸਦੀ ਕੋਈ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾ ਕੀਤੀ। ਏਥੋਂ ਅੱਗੇ ਉਹ ਰੂਸ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਉਥੋਂ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਕੋਲੋਂ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਕਿ ਮੇਰਾ ਰਾਜ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ। ਪਰ ਰੂਸ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਵੀ ਮੁਨਾਸਬ ਨਾ ਸਮਝਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਚਿੱਠੀਆਂ ਛਪਵਾ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਲਈ ਆਖਿਆ। ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮਹਾਰਾਜਾ ਕਈ ਵਰੇ੍ਹ ਰੂਸ ਅਤੇ ਫਰਾਂਸ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਖਾਕ ਛਾਣਦਾ ਹੋਇਆ ਬਿਮਾਰੀ ਅਤੇ ਗ਼ਰੀਬੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ’ਚ ਫਰਾਂਸ ਦੇ ਗਰੈਂਡ ਹੋਟਲ ’ਚ 22 ਅਕਤੂਬਰ 1893 ਨੂੰ ਸਦਾ ਲਈ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟ ਗਿਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ ਵਾਂਗ ਹੀ ਦਲੇਰ ਅਤੇ ਦੂਰਅੰਦੇਸ਼ੀ ਸੀ। ਜੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਇਸ ਕੋਹਿਨੂਰ ਹੀਰੇ ਨੂੰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਨਾ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੋਣੇ ਸੀ।
ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਲ
